Μία ανορθόδοξη αρχιτεκτονική πρακτική των Μινωιτών — ασυνήθιστη για την προσοχή που έδειχναν στις κατασκευές τους — αλλά και ένδειξη τεχνικής ευφυΐας, ήρθε στο φως κατά την ανασκαφή του 2025 στο ανάκτορο των Αρχανών.

Υπό τη διεύθυνση της δρος Έφης Σαπουνά‑Σακελλαράκη, η αρχαιολογική έρευνα που επανεκκίνησε το 2023, στόχευσε στη συμπλήρωση της εικόνας του τριώροφου κτηρίου του ανακτόρου, το οποίο άνθησε μέχρι το 1450 π.Χ.

Η φετινή ανασκαφή επικεντρώθηκε σε έναν λοξό, διπλό τοίχο που, με τρόπο παράδοξο, έκλεινε μεγάλο τμήμα της αυλής του ανακτόρου και ήταν χτισμένος από ακατέργαστους λίθους. Η έρευνα απέδειξε ότι σκοπός του ήταν η προστασία από φυσικές καταστροφές, και ειδικότερα κατολισθήσεις βράχων από τον υπερκείμενο λόφο. Γι’ αυτό και το νότιο τμήμα του τοίχου δεν ήταν επιμελημένο, καθώς δεν ήταν ορατό.

Ωστόσο, οι Μινωίτες αρχιτέκτονες, με την εμπειρία και την καλαισθησία τους, κατασκεύασαν έναν δεύτερο, επιμελημένο τοίχο, προσκολλημένο στον πρώτο, για να φαίνεται από την αυλή. Ο τοίχος αυτός ήταν φτιαγμένος από λαξευμένους πωρόλιθους, όμοιους με αυτούς του υπόλοιπου ανακτόρου.

Πάνω από τον τοίχο βρέθηκαν τα συνήθη στρώματα της Μυκηναϊκής περιόδου, με πολλές κύλικες και ευρήματα ιστορικών χρόνων. Ενδείξεις της διαχρονικής χρήσης του χώρου είναι ευρήματα της Ελληνιστικής περιόδου, όπως μία τριφυλλόστομη οινοχόη με ανάγλυφες κεφαλές (3ος αι. π.Χ.) και μία πήλινη κεφαλή προσκολλημένη σε αντικείμενο.

Σημαντικά ευρήματα υπήρξαν και στο νοτιοανατολικό τμήμα της ανασκαφής, στον Χώρο 28, όπου αποκαλύφθηκε άνοιγμα από την Κεντρική αυλή προς το ανατολικότερο τμήμα του ανακτόρου. Ο χώρος χωριζόταν με λίθινες πλάκες, και πάνω τους βρέθηκε ένας μεγάλος τραπεζοειδής λίθος με τόρμους, που υποδεικνύει την ύπαρξη στηθαίου. Εκεί βρέθηκε και ένας φυσικός λίθος με ανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά, που πιθανώς σχετίζεται με "ιερό των φετίχ" όπως στην Κνωσό.

Στις ανασκαφές του 2023 και 2024 αποκαλύφθηκαν επίσης διώροφοι και τριώροφοι χώροι, μία ελίτ πτέρυγα με πολυτελή δωμάτια, διαδρόμους, γύψινες παραστάδες, τοιχογραφίες, κονιάματα και σχιστόλιθα δάπεδα. In situ εντοπίστηκαν και οι χαρακτηριστικές διαχωριστικές/διακοσμητικές ταινίες κονιάματος που περιβάλλουν τις πλάκες του δαπέδου.

Το ανάκτορο των Αρχανών βρίσκεται στο κέντρο της σύγχρονης πόλης, στη θέση Τουρκογειτονιά. Είχε καταστραφεί από σεισμό γύρω στο 1700 π.Χ., αλλά ξαναχτίστηκε και άνθησε ως το 1450 π.Χ. Οι ανασκαφές έδειξαν συνεχή κατοίκηση στον χώρο.

Πρώτος μίλησε για τις Αρχάνες ο σερ Άρθουρ Έβανς, λόγω ευρημάτων από το μινωικό νεκροταφείο στον Φουρνί. Αργότερα, οι Γιάννης και Έφη Σακελλαράκη ανέσκαψαν το νεκροταφείο, αποκαλύπτοντας πέντε θολωτούς τάφους και κιβωτιόσχημους της Μυκηναϊκής περιόδου.

Ο Γιάννης Σακελλαράκης ανακάλυψε ότι τα υπόγεια των σύγχρονων σπιτιών στο κέντρο των Αρχανών θεμελιώνονται πάνω σε μινωικούς τοίχους — κάτι που προηγούμενοι ερευνητές όπως Μαρινάτος και Πλάτων δεν είχαν εντοπίσει. Εκείνοι αναζητούσαν το «θερινό ανάκτορο» του Έβανς σε λάθος περιοχή.

Η χαρτογράφηση όλων των καταλοίπων από τον Σακελλαράκη οδήγησε στον εντοπισμό του κέντρου του ανακτόρου, που έδωσε πολλά αρχιτεκτονικά και πολυτελή κινητά ευρήματα. Δίπλα εντοπίστηκε και το αρχείο και ο θεατρικός χώρος του ανακτόρου.

Η ανασκαφή του 2025 πραγματοποιήθηκε από την Αρχαιολογική Εταιρεία με συμμετοχή του ίδιου επιστημονικού προσωπικού: Πολίνα Σαπουνά-Έλλις, Δημήτρης Κοκκινάκος (MA), Περσεφόνη Ξυλούρη, Αγάπη Λαδιανού, Βέτα Καλυβιανάκη και Κώστας Μαρής, με καθοριστική συμβολή του δρος Χαράλαμπου Φασουλά για την ερμηνεία του λοξού τοίχου.

Η ένταξη της Ζωμίνθου στον Κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, μαζί με τα ανάκτορα Κνωσού, Φαιστού, Ζάκρου, Μαλίων και Κυδωνίας, αναγνωρίζει όχι μόνο τη μοναδικότητα του μνημείου αλλά και τη μινωική ταυτότητα της Κρήτης. Στον χώρο έγιναν σημαντικές παρεμβάσεις: χώρος στάθμευσης, φυλάκιο, τουαλέτες, πινακίδες κ.ά.

Αξίζει να σημειωθεί ότι σε Αρχάνες και Ανώγεια έχουν δημιουργηθεί μικρά μουσεία/κέντρα πληροφόρησης, αποκλειστικά για τα ευρήματα από τις Αρχάνες, τη Ζώμινθο και το Ιδαίο Άντρο.