Ξεκινούν και φέτος, τον Αύγουστο του 2025, οι ανασκαφές στον Ναό της Δήμητρας στην αρχαία Φαλάσαρνα. Στόχος είναι η διάσωση των αναθηματικών ευρημάτων, η μελέτη και αναστήλωση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων του ναού στην ακρόπολη της Φαλάσαρνας, με τους απόκρημνους λόφους και την ιστορία που φτάνει τα 5.500 χρόνια.

Η Ελπίδα Χατζηδάκη, Διευθύντρια των Ανασκαφών στην Αρχαία Φαλάσαρνα και Πρ. Διευθύντρια της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, εξηγεί:

“Το τέμενος του ναού αποκαλύφθηκε το 2022, χτισμένο στο διάσελο του ιερού βράχου της ακρόπολης της πόλης-κράτους. Από την πρώτη κιόλας ανασκαφή διαπιστώθηκε ότι η θεά λατρευόταν ήδη από τις αρχές του 7ου αι. π.Χ., αρχικά μέσα σε φυσικό σπήλαιο, όπου έρρεε άφθονο νερό από το κοντινό βουνό. Όταν το σπήλαιο κατέρρευσε, οικοδομήθηκε το ιερό της Δήμητρας στα ερείπιά του, τον 5ο αι. π.Χ.. Οι συλλέκτες νερού, που στέρεψαν, μετατράπηκαν σε τελετουργικούς αποθέτες.”

Ανασύρθηκαν πολύτιμα αναθήματα από την αρχαϊκή και κλασική περίοδο: πήλινες κεφαλές της Δήμητρας με πόλο, ειδώλια γυναικών με πέπλο, μικρογραφικές υδρίες με διακόσμηση, αργυρά και χάλκινα κοσμήματα. Το όνομα της θεάς είναι χαραγμένο στη δωρική διάλεκτο σε δεκάδες τελετουργικά αναθήματα.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ειδώλια ανατολίζουσας τεχνοτροπίας με τη μορφή γυναικών με υψηλό πόλο, διάδημα και δαιδαλική κόμμωση, που χρονολογούνται στον πρώιμο 7ο αι. π.Χ.. Πιθανολογείται πως προέρχονται από τα αρχαιότερα δαιδαλικά ειδώλια της Κρήτης και εξετάζεται η σχέση τους με τη Φοινικική μητέρα-θεά Αστάρτη, όπως υποδηλώνουν και άλλα ευρήματα Φοινικικής προέλευσης στην περιοχή.

Τα έτη 2023 και 2024, ερευνήθηκαν οι κατασκευές γύρω από το τέμενος, αποκαλύπτοντας φυσικά ορύγματα που χρησιμοποιήθηκαν για προσφορές. Εκτός από τα δαιδαλικά ειδώλια, βρέθηκαν ειδώλια πουλιών, χελωνών, χοίρων, λυχνάρια και άλλα αντικείμενα που δείχνουν ότι εδώ γιορτάζονταν τα Θεσμοφόρια, προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης.

Τον Αύγουστο του 2024 σκάφτηκαν δέκα τομές διαστάσεων 5x5 μέτρων μέχρι το φυσικό πέτρωμα, αποκαλύπτοντας για πρώτη φορά νεολιθικό στρώμα.

Το 2024 ανασκάφηκαν πάνω από 500 τελετουργικά αντικείμενα και 200 δομικοί λίθοι, που επιβεβαιώνουν τη σημαντικότητα του χώρου και το ιστορικό του βάθος. Στα κατώτερα στρώματα βρέθηκαν χειροποίητη κεραμική, λίθινα τριβεία, εργαλεία από πυριτόλιθο, οψιανό και χαλαζία, πέλεκες λειασμένου λίθου και οστέινα αντικείμενα από την Ύστερη Νεολιθική (3500 π.Χ.), μαζί με λίγα κεραμικά της Μινωικής περιόδου.

Τα ευρήματα αυτά πιστοποιούν την παρουσία Νεολιθικού και Μινωικού πολιτισμού στον χώρο, όπως υποδηλώνει και το προελληνικό όνομα “Φαλάσαρνα”. Πιθανολογείται ότι η πρώιμη αυτή χρήση σχετίζεται με την εποχή που το τοπίο ήταν διάσπαρτο με σπήλαια, πάνω στα ερείπια των οποίων οχυρώθηκε η πόλη με μνημειακούς ναούς, αναδεικνύοντας τη στρατηγική σημασία της χερσονήσου Καστρί (Κούτρι).

Ταυτόχρονα, πραγματοποιήθηκαν εργασίες στην μεγαλειώδη οχυρωματική Πύλη του λιμένα, με τους ογκώδεις τετράπλευρους δόμους και την κομψή περιτειχισμένη διακόσμηση. Η παρούσα φάση της Πύλης χρονολογείται στον 2ο αι. π.Χ., αλλά εδραιώθηκε πάνω σε παλαιότερη κατασκευή του 5ου αι. π.Χ. ή και νωρίτερη. Η πληθώρα κεράμων στέγης δείχνει ότι το μνημείο ήταν στεγασμένο, πιθανώς με κορινθιακού τύπου κεραμίδια.

Ο Πύργος 2, ένας από τους πέντε αμυντικούς πύργους του λιμένα, είχε ανασκαφεί κατά τα τρία τέταρτα στις δεκαετίες 1990–2000, αλλά εκκρεμούσε η ολοκλήρωση λόγω ανάγκης για ανυψωτικό μηχάνημα. Η ευκαιρία ήρθε το 2023, χάρη στη δωρεά του Ιδρύματος ΑΙΓΕΑΣ (Θ. & Μ. Μαρτίνος). Βρέθηκαν σειρές πεσμένων λίθων που ανήκαν στην ανωδομή του Πύργου 2. Καθώς οι θεμελιώσεις και των πέντε πύργων βρίσκονται στο ίδιο υψόμετρο, επιβεβαιώνεται ότι το λιμενικό συγκρότημα οικοδομήθηκε ενιαία τον 4ο αι. π.Χ., με ομοιόμορφες αρχιτεκτονικές προδιαγραφές, όπως καταγράφει ο αρχαίος γεωγράφος Σκύλακας (Σκύλαξ 47).

Οι εργασίες έγιναν με φορέα την ΕΦΑ Χανίων, υπό την εποπτεία του Δρ. Μ. Μιλιδάκη και του αρχιτεχνίτη Κ. Μουντάκη, με διεύθυνση της Ελπίδας Χατζηδάκη. Συμμετείχαν οι αρχαιολόγοι Dr. M. Bendon, Π. Ζερβουδάκης, Γ. Κομνηνού, Ν. Μαραγκουδάκης, Ν. Μπιχάκη, Κ. Μπορμπουδάκη, Γ. Μωραϊτάκη, Μ. Τσουρουνάκη, Ν. Φιωτάκης και ο φοιτητής Ο. Αμαραντίδης. Αρχιτεχνίτες: Ι. Κουνελάκης, Γ. Κουνελάκης, Η. Κουνελάκης, Ι. Χαραλαμπάκης, Δ. Χισάνι.

Συντήρηση: Α. Ανδρέου, Ε. Κατσουλάκη, Α. Κριτσωτάκη, Κ. Νικολακάκη, Κ. Τερεζάκη, και οι εθελόντριες L. Kurashvily, S. Rajh, Ε. Χισάνι.
Αρχιτεκτονικά σχέδια: Α. & Α. Νακάσης. Φωτογραφία: Ι. Γλαμπεδάκης.
Η εικονική αναπαράσταση του ναού έγινε σε συνεργασία με τον Νορβηγό καθηγητή Gunnar Liestol, μέλος του Συλλόγου Φίλων Αρχαίας Φαλάσαρνας.

Παράλληλα, πραγματοποιήθηκε διάλεξη στο 25ο Ετήσιο Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Αρχαιολόγων στη Ρώμη (Αύγουστος 2024) από τον Π. Ζερβουδάκη, και συντάχθηκε το άρθρο:
"Kourotrophic deities in Archaic Crete: a black figure depiction of the birth of Artemis found in the Temple of Demeter, Phalasarna."

Η χρηματοδότηση εξασφαλίστηκε ξανά από την ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ του Ιδρύματος Θ. & Μ. Μαρτίνου, ενώ υλικοτεχνική υποδομή συνεχίζει να παρέχεται από τον Όμιλο Α. Καράτζη από το 2013.